Architect

معماري ايراني

سيد احسان ميرمحمدي - مهندسي معماري و شهرسازي امير كبير
Ehsan_architect@lycos.com

هنگامي كه از مراكز مذهبي سخن مي گوييم ذهن ما متوجه مقابر و زيارتگاهها مي شود و صحيح هم همين است ، زيرا اينگونه بناها را بيشتر از هر عامل ديگري ديده و لمس كرده ايم.
مجموعه حرم شاه عبدالعظيم ( ع ) شاه چراغ شيراز و حضرت معصومه ( س ) در قم و از همه مهمتر مرقد امام هشتم شيعيان جهان حضرت امام رضا ( ع ) در مشهد مقدس مجموعه كامل و منحصر به فردي هستند كه نظاير آنها غير از چند شهر عراق چون كربلا و سامرا و نجف كه آنها نيز با همت و دست تواناي معماران ايراني ساخته و پرداخته شده اند در هيچ كشور مسلماني ديده نمي شود. اولين پديده هاي معماري اسلامي كه با ظهور اسلام پديدار گشتند مساجد بودند، بهترين محلي كه مردم بعد از اسلام در آن جمع مي شدند . اين مكانها عمدتا معابد آتشكده ها و كليساها بودند كه با تغيير شكل مختصري تبديل به مساجد و شبستان شدند از جمله : (مسجد يزد خواست ) كه روي آتشكده بنا شده است . از عناصر مشترك در مساجد ايراني مي توان به صحن ، ايوان، رواق، مناره، گنبد ،شبستان و محراب و عناصر منقول ديگر اشاره كرد كه در بعضي از مساجد اين عناصر وجود ندارند كه مي توان از جمله اين مساجد به مسجد شيخ لطف الله اصفهان اشاره كرد كه فاقد صحن و مناره و همين طور تاريخانه دامغان است كه گنبد ندارد .يكي از ويژگي هاي معماري مساجد ايراني استفاده از( ايوان ) است كه بدون ترديد زيباترين و عالي ترين ايوانها در مساجد و بناههاي اسلامي ايران مشاهده مي شود . ايوانهاي ايران از نظر ارتفاع و تناسبات فني و عناصر تزئيني در بين ساير بناها و مساجد اسلامي كشورهاي جهان ، نمونه و منحصر به فرد هستند .
از قرن هفتم هجري/يازدهم ميلادي به بعد ايوان در وسط چهار نماي رو به صحن ساختمان گذارده شده است . اين ورودي بزرگ راه دسترسي به شبستان اصلي و اتاقهاي فرعي است و چها جهت صحن چليپايي بنا را كه در وسط آن حوضي براي وضو وجود دارد بارزتر مي سازد . از همان دوره حكومت سلجوقيان در قرن پنجم هجري اين شيوه در حد كمال در مسجد جامع اصفهان تجسم يافت .استفاده از نما سازي روي ساختمانهاي آجري با كاشي معرق ( دوره تيموريان ) و سپس كاشي هفت رنگ ( دوره صفوي ) در نهايت موجب پوشيده شدن تمام سطوح قابل رويت مسجد شد. پس از شبستان اصلي و محراب ايوانها و طاقگان هاي صحن و در نهايت گنبد پيازي شكل(نار) نيز به اين پوشش درخشنده و رنگارنگ و مملو از نقش مايه هاي گل و گياه و برگ رز و شاخسار – كه نمادي از خرمي بهشت جاودان است – آراسته شده است .
عصر صفوي و به ويژه دوران حكومت شاه عباس كه در 1007 ق / 1598 ميلادي اصفهان را پايتخت خود قرار داد اوج معماري را در فرهنگ شيعه كه دامنه نفوذ آن از بين النهرين تا تركستان و از مرزهاي امپراتوري عثماني تا هند در مشرق گسترده بود رقم زد . اين شكوفايي را مي توان در عبادتخانه خصوصي شاه – مسجد شيخ لطف الله – و مسجد جامع اصفهان و بالاتر از همه در مسجد بزرگ امام ( مسجد شاه 1021ق/ 1612 م ) بنايي عظيم با دو مدرسه در دو سو و گنبدي به ارتفاع 53 متر روي نمازگاه اصلي مشاهده كرد . پوشش تزئيني اين بنا 5/1 ميليون كاشي هفت رنگ برده است .
در پايان حكومت سلسله صفوي ، عنصري ( باروك) گونه در مجمو عه يي كه شاه سلطان حسين در 1118 ق / 1706 م ساخت ، سربرآورد. اين مجموعه شامل يك بازار 200 متري ، يك مدرسه با مسجد آن و يك كاروانسراي بزرگ بود . معماري كاخها و كوشكها در اين دوره برازندگي و شكوهي را در تزئين به چشم مي آورد ،كه اوج آن در باغها استخرها و فواره ها مي شكفد . اصفهان اين آبادي ميان فلاتي مرتفع و خشك ، شهري سرسبز است با ميدانهاي وسيع چون ميدان نقش جهان به ابعاد ( 150 ×500 متر ) چشم اندازهايي زيبا مانند چهارباغ به طول ( 6/1 كيلومتر ) و پلهاي بسيار ( چون سي و سه پل به طول 300 متر ) .